|
لەبارەی قەڵای دمدم
رووداو - هەولێر
بەهار هەمیشە درەنگ دەگەیشتە ئێرە، بەڵام ئەمساڵ بەفر هەر لەسەر چیا گەردن كەشەكان سپی دەچووەوە. بەهارەكەی قەڵای دمدم تازە پێڕۆكە ببوو. بەفر، تەنیا ئەوانە مابوون كە زستانان با دە پەناو پەسێو و چاڵە قووڵەكانی دەكردن، ئەوانەش تا گەرمای هاوین دادەهات نەدەچوونەوە.
لەو ڕۆژانەدا خەڵكی قەڵا خەریكی شۆم و تۆكردنی بەهارە بوون، هەندێ هەر لە ئاخپێنەكانی دەوروبەری ماڵاندا دەغڵ و دانیان دەچاند. ئەو بەیانییە پەڵە هەورێك لە سەرووی چیاكانەوە پەیدا بوو، ڕێژنە بارانێكی بەخوڕەم بەسەر قەڵای دمدمدا باری و تۆز و خۆڵی زەوی داپەستاوت و سەرلەنوێ خۆشی كرد و بووەوە بە ساماڵ، هەتاوە خۆشەكەی بەهارێ پەنجەی لە عەرزی گیر كرد، ئەم بارانە بۆن و بەرامەی هەوای پاك و خاوێن كردەوە. ئێمە لە كوردەواریدا بەم جۆرە بارانە دەڵێین: "گورگەزێ".....
ئەمە دەستپێكی رۆمانی (دمدم)ی عەرەبی شەمۆیە كە مامۆستا شوكر مستەفا كردوویەتی بە كرمانجیی خواروو، ئەو ڕۆمانە ساڵی 1966 بە ڕووسی بڵاوكرایەوە و دەنگدانەوەیەكی گەورەی لەناو ڕووسیا دروست كرد، لەوانەیە مامۆستا عەرەب شامیلۆڤ بە خەیاڵیدا نەهاتبێ، بەڵام لەڕاستیدا ئەو دەنگدانەوەیە چاوەڕواننەكراو نەبوو، چونكە ڕووسیا لانكەی كوردناسی بوو، بەشێكی زۆری خەڵكەكەی ئاشنا بوون بە دۆزی كورد، تا ئەوكاتە تەنیا لە كتێبە زانستییەكانی لازارێف و محۆی و نیكیتین و كەسانی دیكەدا لەسەر كورد خوێندبوویانەوە، ئێستاكەش بە ڕۆمان، كە ئەمیش لای ڕووسەكان جێگای بایەخ بوو، چونكە بۆخۆیان ڕۆماننووسی گەورەیان هەبوو، رۆمانی گەورەشیان خوێندبووەوە.
پێش چوونە ناو باسی چۆنیەتی خیانەتكردن لە میر و قەڵا و جەنگاوەرانی، دەبێ ئاوڕێك لە ڕابردووی قەڵا و میرەكەی بدەینەوە.
قەڵای دمدم دەكەوێتە 15 كیلۆمەتریی باشووری ورمێ و لەسەر شاخێك لە دۆڵی قاسملوو هەڵكەوتووە و لەپێش ئیسلام و بە وتەیەك لە سەردەمی ساسانییەكان دروستكراوە، بەڵام پاشان تێكدەچێ و پشتگوێ دەخرێت، تا دەگاتە سەردەمی میر قەرەتاج میری برادۆست. ئەمیرخان لە شەڕێكدا دەستێكی لە هەنیشكەوە لەدەست دەدا و بە ئەمیری یەكدەست ناوبانگ دەردەكات، بەڵام پاش ئەوەی شاعەباسی یەكەمی سەفەوی ئازەربایجانی لە عوسمانی سەندەوە، دەنێرێ بە شوێن ئەمیرخان و فەرمان دەدا دەستێكی لە زێڕ بۆ دروست بكەن و بەمەش نازناوێكی نوێی بۆ زیاد بوو كە (خانی لەپ زێڕین) بوو.
میر قەرەتاج جگە لە ناوچەكانی ورمێ و شنۆ، كرایە فەرمانڕەوای قەڵای تەرگەوەڕ و مەرگەوەڕ، قەڵای (ورمێ) كە ناوەندی دەسەڵات بوو، لای میر پەسەند نەبوو، ڕای وابوو كە لە بەرامبەر هێرشی دوژمنان توانای بەرگریی نییە، بۆیە هەر لە شوێنی قەڵای دمدمی ساسانی، دووبارە بە هەمان ناو قەڵای دمدم بونیات دەنێتەوە. ئەم كارەشی وای لە میرانی شیعە مەزهەبی ئێران كرد، بكەونە بەربەرەكانێی میر قەرەتاج، ئەو میرانە بە شاعەباسی یەكەمیان گوت كە میر قەرەتاج نیازی وایە سەربەخۆیی میرنشینەكەی رابگەیەنێت، كە هەر واش بوو، بەڵام وەك هەمیشە گوناهی گەورە ئەوە بوو كە میرێكی كورد دەیویست سەربەخۆیی میرنشینەكەی رابگەیێنێت، بەڵام خانی لەپ زێڕین گوێ نە بەوان و نە بە شاعەباس نادات و قەڵای دمدم بونیات دەنێتەوە.
بنیاتی قەڵا یەكجار پتەو بووە و میر چەند قەڵایچەیەكیشی لەناودا دروست كردن و مەخزەنی ئازووقە و عەنباراوی (ئاو) و پاسگەی دیدەوانی لەناو و شەش دەوری قەڵا و دژێكی بۆ پاراستنی ئاوی گەلی و كۆشك و تەلاری بۆ خۆی و دامودەزگای حكومەت و بنەماڵەی میری دروست كرد و یارمەتی داراییشی بە خەڵك دا لەناو قەڵا ماڵەكانی خۆیان دروست بكەن، چەندین جبەخانە و یەختەرخانە و سەربازگە و عەمباری گەورەی لەژێرزەمینەكانی دروست كرد بۆ چەك و تەقەمەنیی سارد و گەرم، بەم شێوەیە پایتەختەكەی لە ورمێوە بۆ دمدم گواستەوە.
پاش دروستكردن و ئاوەدانكردنەوەی قەڵا و دەستپێكی كاروباری میری، تا دەهات شاعەباس زیاتر هەستی بە مەترسی دەكرد، هەر بۆیە لە ئاگوستی 1609، حوكمی دا كۆمەڵێك جەنگاوەری هۆزی جەلالی كە لەدەست عوسمانی هەڵاتبوون و پەنایان بۆ سەفەوی هێنابوو، بە فەرماندەیی قەرەحەسەنخانی ئستاجلو، بچن بۆ ئازەربایجان و لەوێ لەگەڵ خانی لەپ زێڕین و قوبادخانی موكری و ئەمیرانی ئەو هەرێمە بۆ تێكدانی وان و سنووری ئەرزەڕۆم بڕۆن. كاتێ گەیشتنە دەوروبەری ورمێ، خانی لەپ زێڕین خۆیان لێ نەبان دەكات و لەگەڵیان ناڕوات. كاتێ ئەو هەواڵەیان بە شاعەباس دا، فەرمانی دەركرد كە ئەمیرخان جەماعەتێك لەگەڵ كوڕەكەی خۆی بنێرێ بۆ ئەوەی هێرش بۆ سەر ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی رۆم بەرن و خان خۆی لە ورمێ بێ و كەس كاری پێی نابێ، ئەگەریش ئەو كارەی نەكرد، ئەوە دەستبەسەری بكەن و بینێرنە لام.
كاتێ خان ئاگاداری ئەم فەرمانە نوێیە بوو، زۆر تووڕە بوو، ملی بەو بڕیارەش نەدا. هەواڵەكە بە شاعەباس گەیشت و فەرمانی بە ئیعتمادولدەولەی حاتەم بەگ دا تا بچێتە قەڵای دمدم و ئەگەر توانی بە رێككەوتن ئەمیرخان لە قەڵا بێنێتە دەرەوە، ئەگەرنا گەمارۆی بدا و دەستبەسەری بكات. لە مانگی رەجەبی ئەو ساڵەدا هێزێكی سەفەوی قەڵایان گەمارۆ دا. تا چوونی ئیعتمادولدەولە هەموو رۆژێ شەڕ و بەربەرەكانی لە نێوان دوو لایەندا لە ئارادا بوو، گەمارۆ دوایی نەدەهات.
ئیعتمادولدەولە بە هەندێك وەعد و وەعیدی شاعەباسەوە چووە خزمەت ئەمیرخان، بەوپێیەی كە میر دەیزانی ئەو هەوڵە دیپلۆماسییانە تەنیا بۆ كوشتنی كاتن و خەریكی خۆڕێكخستن و پیلانگێڕانن، ئەویش دەرفەتەكەی قۆستەوە بۆ خۆڕێكخستنەوە و ڕۆژێكی ڕاگرتن و پاشان كە زانییان خۆیان بەدەستەوە نادەن، لە كۆتایی مانگی شەعباندا (نۆڤامبەر) ئیعتمادولدەولە گەمارۆی پتەوتر كرد و دەورەی قەڵای لە نێوان ئەمیرەكاندا دابەش كرد.
سەرەڕای ئەوەی جەنگاوەرانی قەڵا چەندجار بە سوار و پیادە هەڵیانكوتایە سەر تۆپخانە، بەڵام قزڵباش لێیان كۆبوونەوە و زۆریان لێ شەهیدكردن و ئەوانی دیكە خۆیان گەیاندەوە قەڵا. لە ناوەڕاستی مانگی شەوالی ئەو ساڵەدا، سێسەد جەنگاوەر لە قەڵا هاتنە دەرەوە و هەڵیانكوتایە سەر سیپەی قەرەحەسەنخان و ئەو ئەمیرانەی لەگەڵ ئەو بوون. تا نیزیك نیوەڕۆ مەردانە جەنگان و لە هەردوولا زۆر كوژران.
دیوارەكانی قەڵا هێندە بەپیت بوون و جەنگاوەرانی هێندە ئازایانە شەڕیان كرد كە وەسمان بەگی هەكاری لە جەنگەی شەڕدا بە خۆی و شەشسەد سوارەوە لەگەڵ سەرهەنگ خدری بریندار، لەشكری سەفەوییان بەجێهێشت و پاش ناردنی پەیك و پێدانی پەیمان بە خانی لەپ زێڕین، دەچنە ناو قەڵاوە و دەبنە سوارچاكی میرنشینی برادۆست.
دمدم بەردی لەوێ ساری
لێیاندا تۆپی هەوشاری
گەییە وەسمان بەگی حەكاری
بە خۆی و بە شەشسەد سواری
هاتە خزمەت خونكاری
دە گەلییە خدری برینداری
بەڵام هەموو ئەو پاڵەوانێتی و لەخۆبوردووییە بە خیانەتی فەرماندەیەك پووچەڵ دەبنەوە. لەناو دامودەزگای میرنشینی برادۆستدا وا باو بووە كە سەرهەنگ و فەرماندەی گەورەی سوپا هەرچوار ناڵی ئەسپەكانیان لەزێڕ بۆ دروست دەكردن، ئەحمەد خانی لیتانی كە لەشەڕدا ئەسپەكەی دوو ناڵی زێڕی لێ دەكەوێت و ئێستا دوو ناڵی ئاسنیان لە جێیان لێداوە، لەو سەروبەندەدا دەچێتە لای ناڵبەندانی مەیتەرخانەی میری و داوایان لێ دەكات ئەو دوو ناڵە ئاسنەی بۆ بگۆڕنەوە بە ناڵی زێڕ، ئەوانیش داواكەی رەتدەكەنەوە و پێی دەڵێن كە دەبێ لەسەرووی خۆمانەوە ئەمرمان پێ بكرێت، ئەویش تووڕە دەبێت و زۆر لە بەرپرسەكەیان دەدات. كە خان ئاودەڵی برای خانی لەپ زێڕین بەوە دەزانێ، ئەمر دەكا ئەحمەد خان دەبەنە خزمەتی و زۆری لێ تووڕە دەبێ و لێیدەدا، ئەمیش رق هەڵدەگرێ و خۆی دەگەیەنێتە سوپای سەفەوی و سەرچاوەی ئاوی قەڵایان بۆ ئاشكرا دەكات و ئەوانیش ئەوجار هەموو پلانەكانی شەڕ دەگۆڕن، پاش دڵنیابوون لە قسەكانی ئەحمەد خان و دڵنیابوون لە دیتنەوەی سەرچاوەی ئاوی قەڵا، لە پێشدا ئەحمەد خان دەكوژن و پاشان هەوڵەكانیان بۆ دەستبەسەرداگرتنی ئاوی قەڵا وەگەڕدەخەن.
پاش شەڕوپێكدادان و بەرگرییەكی قارەمانانەی جەنگاوەرانی قەڵا، سوپای سەفەوی دەست بەسەر ئاوی قەڵادا دەگرن، جەنگاوەران و دانیشتووانی قەڵا نزیكەی بیست ڕۆژ بەرگەی بێ ئاوی دەگرن، لەو كاتەدا بۆ ماوەی حەوت ڕۆژ بارانێكی زۆر باری و بووە هۆی ئەوەی ئەنباراوەكان پڕ ببنەوە و بەمەش بۆ چەند مانگێك توانییان خۆیان لە بەردەم هێرشی داگیركەران بگرن. خانی لەپ زێڕین پەیكێك دەنێرێ بۆ میرە كوردەكانی دۆستی و نەسوح پاشا و میرشەرەفی بۆتانی و ئەمیرانی كوردستان بەهانایانەوە دێن، بەڵام هەواڵەكە بە شاعەباس دەگات و پاش ناردنی 12 هەزار ڕمبدار، نەسوح پاشا دەگەڕێتەوە و ئەو هێزە لەبەریەك هەڵدەوەشێت.
سوپای سەفەوی پاش ئەوەی دەزانن قەڵا خۆی گرتووەتەوە و لانیكەم بۆ ماوەی سێ مانگی دیكە ئاویان هەیە و خۆیان بەدەستەوە نادەن، لە ماوەی چل ڕۆژدا سێ تۆپی گەورەتر لەوانەی كە هەن دادەڕێژن و ئاخری لە پاش شەڕ و پێكدادانێكی زۆر و شەكەتی و تینوێتیی خەڵك و جەنگاوەران، پاش چوار مانگ شەڕكردن، قەڵای دمدم چیتر خۆی ناگرێت و خانی لەپ زێڕین فەرمان دەدا بە تەقاندنەوەی پاشماوەی چەك و تەقەمەنیی قەڵا بۆ ئەوەی هەموویان بسووتێن و وەدەست دوژمن نەكەون، ژنەكانیش خۆیان لە هەڵدێر و دیوارەكانی قەڵاوە فڕێدەدەنە خوارێ بۆ ئەوەی وەدەست داگیركەر نەكەون.
ئەوە كێ بوو لەبەر ژنی گاوانی
ئەو تەگبیرەی دەكرد بۆ خانمەكانی
دەیكوت وەرن ئەمە بچینە سەر قەڵاتی دمدمی
خۆ هەڵدێرین پێنسەد كەوانی
ئەوە لەبەر پۆلە خانمی دە چاو خومارە
ئەوان لە ئەستۆی خۆیان شل دەكردەوە هیزارە
هاواریان دەكرد یا پەروەردگارە
لە قەڵاتی دمدمی خۆیان هەڵداشتە خوارە
بە حوكمی خودای دەبوونەوە پۆلە كۆترێكی باڵدارە
بەوشێوەیە كۆتایی بە قەڵای دمدم و میرنشینی برادۆست هات، بەڵام داستانی قارەمانێتیی جەنگاوەران و میر و خەڵكەكەی بووە هەوێنی دەیان چیرۆك و بەیت و چوار ڕۆمان و دەیان سەرهەڵدان و شۆڕش و تاهەتایە لەناو بیری هەموو كوردێكی بەشەرەفدا دەمێنێتەوە.
ئەم باسە بە دوو كۆپلە لە بەیتی دمدم بە ریوایەتی سوورەی عەزیز ئامان و مام ئەحمەدی لوتفی تەواو دەكەم كە ئەگەر لێی ورد بینەوە، دەڵێی بۆ ئێستای كوردستان هۆنراوەتەوە و موژدەی زۆر گەورەی پێیە.
كەوڵەكێ، كاوڵە دنیایە
دنیایەكی بێ وەفایە
بێ شەرتێ، بێ قەولێ، سەرەخۆرێ، بێ وەفایە
وەرە عەزیزەكەی لەدنیایەم
نە وەفای لەبۆ كەسە، نە بۆ كەس وەفایە
وەفای نەدەما نە بۆ حەزرەتی ئادەم، نە بۆ داكەوایە
وەفای نەدەما نە بۆ چیایە، نە بۆ گوڵ چیایە
وەفای نەدەما نە بۆ حەزرەتی یوسف، نە بۆ زولەیخایە
وەفای نەدەما نە بۆ مەجنوونە شێتەی، نە بۆ شیرین لەیلایە
وەفای نەدەما نە بۆ حەزرەتی سولەیمان
ئەگەر بڵقێسیان بۆ دێنا لە خزمەت پادشای باسەفایە
وەفای نەدەما نە بۆ حەزرەتی ئەسكەندەر
ئەگەر بە حوكمی پاڵەوانان خەرجی دەستاند
لە ڕۆژێ و لە مانگێ، لە دریایە
وەفای نەدەما نە بۆ ئیمامی شێرعەلی
ئەگەر بە سواری دوڵدوڵی، بە نووكی زولفەقاری
لەگەڵ كافران دەیگرتەوە جەنگ و جیدایە
خودامان هەر ئەو خودایە
كوانێ جانی بنی جان
كوانێ جمجمە سوڵتان
كوا بەختەك و نۆشیروان
ئەوان دنیایان دەكرد فراوان
لەوانیش شتاق نەمان.
بەیتی (دمدم) سوورەی عەزیز ئامان
هات لەشكری هیرمان و عوممانێ
راوەستان لەسەر زین و خوانێ
وەك رۆژی ئاخر زەمانێ
عەجەم كاری وای كردووە؟
سەرلەشكریان كێ بووە؟
لەشكرمان دوایی نایە
دوژمن دەكا واوەیلایە
پێشیان دەگرین تا سەڵماسێ
باب هیچ كوڕی خۆی ناناسێ
هات لەشكری دیاربەكرێ
هەر وەكو باز وەكو سەقرێ
روح لە دوژمن وەردەگرێ
ئاخر ئاكرێ بەجێماوە
هاتن جوان و خاو و لاوە
لەسەر ركێف راوەستاوە
هەموو دنیا وەرگەڕاوە
ئەی تۆپ بۆ دانەبەستراوە
هاتووە لەشكری لای كۆ
هەموو ئازان و سەربەخۆ
لە عەجەمان بۆتە ڕۆڕۆ
هاتووە لەشكری هەولێرێ
كەس بەو سپایە ناوێرێ
عەرزی بە خوێن دەدێرێ
ئەدی بۆچیمان نەزانی
هات لەشكر لە سلێمانی
دنیا پڕ بوو لە پیادە و سوار
بە هجوم گرتیان بیست و یەك شار
هات لەشكری وانێ
حەوسەت كەسیان چوونە سانێ
دەشكێنم حوكمی سوڵتانێ
هات لەشكر لە مهاباد
سوپای دوژمنی دا بەرباد
چوو لەشكر بۆ كەركووك
وەكو دەریا و سێڵاو دەبزووت
سوار و پیادە پاك تاق و جووت
عەرەب و عەجەم قەراریان دا بە فیرار
بوون بە سوپای بێ سەردار
لەشكری كوردان ڕاوەستان لە مەیدانێ
بۆیان دانان میزانێ
ئەمریان كرد بە جەنگاوەرانێ
لە بۆ خوێنی كوردانێ
بگرن تەختی ئیسپەهانێ
بەیتی (دمدم) مام ئەحمەدی لوتفی
(بە دەستكارییەوە)
سەرچاوەكان:
١- ڕۆمانی (دمدم) عەرەبی شەمۆ، وەرگێڕانی شوكر مستەفا.
٢- شەرەفنامە / نووسینی میرشەرەفخانی بەتلیسی/ وەرگێڕانی مامۆستا هەژار/ دەزگای ئاراس، چاپی سێیەم ٢٠٠٦.
٣- گەنجی سەر بەمۆر/ ئەحمەدی بەحری.
٤- وەرگێڕانی كوردیی چیرۆكی دمدم، تاهیر قاسمی، بە ڕەوایەتی كتێبی مێژووی عەباسی/ مەلا جەلالی مونەجیم.
به‌روار: 05/12/2017
1723 جار خوێندراوه‌ته‌وه
|