|
بەریفراندۆم‌و ئاكامەكانی وڵاتانی ناوچـەكە توانیان كارتی پرۆژەی سەربەخۆیی كورد بسوتێنن
وەرگێڕانی: لەفارسییەوە مەجید ساڵح
عەباس عەبدی بۆ خوێنەری كورد لە باشوری كوردستان ناوێكی زۆر ئاشنا نییە، بەڵام لە دوای شۆڕشی گەلانی ئێران بەهۆی بەشداریكردنی لە بەبارمتە گرتنی دیپلۆماتەكانی باڵوێزخانە ئەمریكا بوو بە ناوێكی دیار لەسەر ئاستی دنیا. عەبدی لە سەرەتای شۆڕشدا ئەندامی خوێندكارانی پەیڕەوی خەتی ئیمام و كەسێكی دیاری دەزگا ئیتلاعات و بەرپرسی بەشی لێكۆڵینەوەی كۆمەڵایەتی وەزارەتی داد ئێران بووە. بەڵام دوایی هەڵگەڕاوەتەوە و بووتە كەسێكی ریفۆرخواز. رۆژنامەی «سلام»ی دەركردوە، لە ئێستادا سەرقاڵی توێژینەوەی زانستییە و راوبۆچوونەكانی لە ئێراندا گرنگی و بایەخی خۆی هەیە.
لە دیدارێكدا عەبدی جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە قسەكردن سەبارەت بە رووداوەكانی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی پسپۆریەكەی ئەودا نییە و زیاتر باس لە «چەمكە گشتییەكان)ی ئەو مەسەلەیە دەكات. عەباسی عەبدی لە رێگەی شیكردنەوەی ئەو زەمینە و رێوشوێنەی كە ریفراندۆمی تێدا ئەنجامدرا، سێ ئەگەری سەبارەت بە سوربوونی هەرێمی كوردستان بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆمەكە خستووەتەڕوو؛ تێنەگەیشتنی دروست، كردەوەیەكی ئینتیحاری و گەمەی وڵاتانی ناوچەكە.
ئەو لە درێژەی قسەكانیدا بە لەبەرچاوگرتنی كاردانەوەی هەندێ كەمە نەتەوەییەكانی ئێران لەبەرامبەر بە ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان، چووە ناو بابەتی كەمینەكانی ئێران و سنورە یاساییەكانی وڵاتانەوە. عەبدی وەك زۆربەی شیكارییەكانی دیكەی، بەلەبەر چاوگرتنی زیان – قازانجەوە دەڕوانێتە ئەم مەسەلەیە. ئەو پێی وایە ژیان لەم سنورانەی كە هەیە «ئاسودەترین و كەم خەرجترین جۆری ژیان»ە بۆ گەلان. ئەم لێكۆڵەرە ریفۆرمخوازە پێی وایە تەنیا رێگەی بەرگری كردن لە ئێران بریتیە لەوەی وڵاتەكەی بەرەو ئاراستەی «دەوڵەت – میللەت» هەنگاو هەڵنێ. لەخوارەوە هەموو چاوپێكەوتنەكە بخوێننەوە.
پێشنیازی زۆر درایە حكومەتی هەرێمی كوردستان تاوەكو لە بارامبەر ئەنجامنەدانی ریفراندۆم هەندێ دەسكەوت بۆ هەرێم بەدەست بهێنێ، بەڵام هەموو ئەو پێشنیازانە رەتكردایەوە. سوربوونی مەسعود بارزانی بۆ ئەنجامی ریفراندۆم پەیڕەوی لە چی لۆژیكێك دەكات؟ ستراتیژی ئەو چی بوو؟
- سەرەتا دەبێ بڵێم پسپۆری من ئەوە نییە كە بمەوێ سەبارەت بە وردەكارییەكانی ئەوەی لە هەرێمی كوردستاندا رووداوە، رای خۆم دەربڕم و زیاتر سەبارەت بە تێگەیشتنی گشتی ئەو مەسەلەیە رای خۆم دەردەبڕم. سەرەتا وادەهاتە بەرچاو كە ئەم رووداوە زیاتر لەوەی بە شێوەیەكی راستگۆیانە بۆ بەدەستهێنانی یەكێك لە داخوازییەكانی كوردەكان بێت، بە شێوەیەك بۆ داپۆشین و چارەسەركردنی ناكۆكی ناوخۆیی بارزانییەكانە لە گەڵ ئەوانی دیكە. بارزانییەكان كۆمەڵێك گرفتیان هەبوو، دەیانویست لەم رێگەوە دایانپۆشن. هەموو كێشەكانی دیكەش كە دوایی كەڵەكە بوون بەرئەنجامی ئەم كێشەیەیە. واتە هەمان سیاسەتی «رێخه و جێبەجێی بكه « سەربەخۆیخوازی ویستێكی جیدی و مێژوویی كوردەكانە، بەڵام كاری سیاسەتمەدار ئەوە نییە سواری شەپۆلی ئەم ویستە ببێت و بۆ هەركوێ بیەوێت لێیخوڕێ. كاری سیاسەتمەدار لێرەوە دەست پێدەكات كە چۆن رابەرایەتی ئەم ویستە بكات و بەئەنجامی بگەیەنێت.
سیاسەتمەدار دەتوانێ بڵێ لەبەر ئەوەی كار بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی خەڵك دەكەم، بێتاوانم. ئامانجەكان شتێكی زۆر ئاڵۆز نین. ئەركی سیاسەتمەدار ئەوەیە، دەبێ بە شێوەیەك كار بكات بیانهێنێتەدی، نەك دەستیان بەسەردا بگرێت و پاش یەك دوو مانگ پاشەكشەی لێبكات و هەموو وڵاتەكە لەدەست بدات. بارزانی بەهیچ شێوەیەك بیری لەو مەسەلەیە نەكردوەتەوە و دەڵێ خیانەتیان لێكردوم. با وای دانێین «خیانەت»یان لێكردوە، ئەی تۆ لەو نێوەندەدا چی كارەیت؟! سیاسەتمەدار دەبێ ئاگای لەو خیانەتانە بێ كە لێی دەكرێ؛ نەك دوای ئەوەی تێكدەشكێ بڵێ خیانەتم لێكراوە. هەڵبەت گریمانەمان دانا كە خیانەت كراوە، چونكە لایەنەكانی دیكە ئەو قسانە رەتدەكەنەوە.
مەسەلەكە ئەمەیە كە جۆری پشتیوانی كردنی حزبە كوردییەكان لە سیاسەتەكانی بارزانی دەرئەنجامەكەی دەگات بەوەی كە لە یەكەم بەربەستدا، یەكێتییەكەیان لەدەست دەدەن. كێشەی بارزانی لەوەدایە، نە بە پشتبەستن بە یاسا كاری كرد – چونكە ئەگەر بیویستبایە بە پێی یاسا كار بكات، دەیزانی هیچ ریفراندۆمێك بۆ سەربەخۆیی بە یەك لایەنە ئەنجام نادرێت- و نە لە پێگەی هێزەوە ئەو كارەی كرد. ئەو هێز و توانای پێویستی بۆ گەیشتن بەو ئامانجە نەبوو. ئەگەر ئەو هێندە هێزی دەبوو كە بتوانێت یەك لایەنە ریفراندۆمەكە ئەنجام بدات و هەموان ناچار بوونایە دەرئەنجامەكەی قەبوڵ بكەن، ئەو كاتە كارەكەی لە رووی سیاسیەوە راست دەبوو. بەڵام ئەو هێزی ئەوەی نەبوو؛ هەربۆیە لەیەكەمین پەلاماری هێزە عێراقییەكاندا، كەركوك و هەندێ جێگەی دیكەی لەدەستدا. لە لایەكی دیكەوە، كردەوەكەی ئەو پشتی بە یاساش نەبەستبوو، تا وڵاتانی دراوسێ و جیهان و رای گشتی بڵێن ئەم كارە بە پێی یاسا ئەنجامدراوە و پشتیوانی لێبكەن. بەم هۆیەوە ئەگەری ئەوە هەیە بارزانی بەدروستی لە دەرئەنجامی ئەم كارەی تێنەگەیشتبێ. بەڵام ئەگەرێكی دیكەش هەیە و ئەویش ئەوەیە پێشبینی هەموو ئەم لێكەوتانەی كردوە یا زانیویەتی روودەدەن، بەڵام بەلایەوە زۆر گرنگ نەبووە و وتوویەتی توشی شكست دێم و وتوویەتی با لە رێگەی پرۆسەی بەرگری لە ئامانجەكانی كوردستاندا تێكبشكێم..
بەهەر حاڵ ئەو پرۆژیە شكستی هێنا، بەلەبەرچاوگرتنی قسەكانی ئێوە دەبێ بڵێم كە بارزانی بەباشی لە مەسەلەكان تێنەگەیشتبوو یان دەیویست كێشەكانی خۆی پێ پەردەپۆش بكات و بە شێوەیەك لە هزری خەڵكدا بە زیندوو بمێنیتەوە، بەڵام بەڕای تۆ ئەو رووداوە روودەدات؟ ئایا بارزانی توانی لە رێگەی تۆخ كردنەوەی باسی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان پێگەیەك بۆ خۆی بەدەست بهێنێ؟
- ئێمە نازانین لە ئایندەدا چی روودەدا، حەقیقەت ئەوەیە بارزانی بوو مەسەلەی ریفراندۆمی خستەڕوو و جێبەجێشی كرد، بۆیە هەموو كاتێك دەتوانێت مودەعی ئەوە بێت. بەڵام ناتوانرێت پێشبینی بكرێت لە كرداردا چی روودەدات. هەندێ لەم ماجەرایە پەیوەندی بە كاردانەوەی حزبە كوردییەكانی دیكە و دەوڵەتی عێراقەوە هەیە؛ ئەگەر دەوڵەتی عێراق كوردەكان نەوروژێنێت و رەفتارێكی گونجاوی هەبێ، ئەگەری ئەوە هەیە بارزانی بەدۆڕاوی دەرچێ. بەڵام لە راستیدا ئەم پرۆژەیە بووە هۆی دواكەوتنی گەشەپێدانی هەرێمی كوردستان. ئێستا هەرێمی كوردستان بەشیك لە دەرامەتە نەوتییەكانی خۆی لەدەستداوە و ئەگەر حكومەتی عێراق موچەی كارمەندەكانی هەرێم نەدات، گوشارێكی گەورەی دەكەویتە سەر. لەلایەكی دیكەوە ئەم مەسەلەیە دەبێتە هۆی نائارامی لە هەرێم و لە دەستدانی متمانەی ئێران و توركیا بە بەڕێوەبەرایەتی هەرێم و سەرمایەگوزاری لە هەرێم كەم دەبێتەوە. جگە لەوە درزی زیاتر دەكەوێتە نێوان حزبەكان. كێشەی سەرەكی بارزانی ئەوەیە كە وەك قوماركردن، ریسك بە سیاسەتەوە دەكات. لە سیاسەتدا نابێ زۆر هەنگاوی ریسك هەڵبنێت. لە رەفتاری شەخسی و ئابوری، دەكرێت ریسك بكرێت.
تۆ دەتوانی ریسك بكەیت؛ لە كۆتایدا تێكدەشكێت، كێشە نییە. چونكە بڕیارەكەتان بۆ خۆتانە، سود و زیانەكەی بۆ خۆتانە، بەڵام لە سیاسەتدا ریسك كردن بە گیرفانی خەڵكانی دیكەوە باجی هەیە. من كاتێك دەتوانم ریسك بكەم كە خۆم هەموو باجەكەی بدەم، بەڵام سیاسەتمەدارێك مافی ئەوەی نیییە ریسك بە بەرژەوەندییەكانی نەتەوەكەیەوە بكات. خاڵی زۆر گرنگ لەم جۆرە مەسەلانە ئەوەیە كە دەبێ بەشداری هەموان بەدەست بهێنرێت. ئەگەر بەشداری گروپەكانی دیكەی خاوەن بەرژەوەندی لە بڕیاردان بەدەست نەهێنرێت و بڕیارەكان لە رێگەی گوشارەوە بەدەست هاتبن، لەیەكەم رووبەڕووبونەوەدا، هەموو ئەو هێزانە پاشەكشە دەكەن و كەنار دەگرن. هەر لەبەر ئەمەشە دەبینی هێزەكانی یەكێتی نیشتمانی دەڵێن هەڵەمان كردوە و ئێمە هەر لە سەرەتاوە باوەڕمان بەم كارە نەبووە. تەنانەت لە ناوی بەرزانییەكانیشدا گوێت لەم جۆرە قسانە دەبێ.
بەڕای ئێوە دەوڵەتی عێراق و وڵاتانی دراوسێ چی كاردانەوەیەكیان هەیە و دەبێ؟ ئایا درزی نێوان نەتەوەكان فراوانتر دەبن؟
- پێم وانییە ئەم بابەتە ببێتە هۆی زۆر بوونی ناكۆكی نەتەوەیی. هەستی من ئەوەیە ئەگەرێكی سێیەم بۆ رەفتاری بارزانی هەیە و ئەویش ئەوەیە بارزانیان راكێشایە ناو ئەم پرۆژەیەوە تاوەكو دوریخەنەوە، مەسەلەكە پەیوەندی بە كورد و عەرەبەوە نییە..
كێن ئەوانە؟
- دراوسێكان. وڵاتانی ناوچەكە بەم كارە توانیان كارتی پرۆژەی سەربەخۆیخوزای كوردەكان پێش ئەوەی بگاتە خاڵێك كە گەڕانەوەی بۆ نەبێ، بسوتێنن. وەك وتم تۆ گەر دەتەوێ بە رێگەی سەربەخۆیدا بچی، دەبێ بە رێگەیەكی یاسایدا بڕۆیت، وەك ئوسكوتلەندە، یان دەبێ هێندە هێزت هەبێ جێبەجێی بكەیت. ئەگەر هێزی ئەوەت نەبێ، سەرناگرێ. هێز چییە؟ یەكێكیان یەكگرتوو ناوخۆییە كە بارزانی نەیبوو، بەڵگەش ئەوەیە هەموو هێزەكان لە دژی ئەو قسە دەكەن. ئەوی دیكەشیان بوونی هێزێكی سەربازییە، لەوەشدا كەموكوڕی هەبوو، یەكێكی دیكەشیان هاوپەیمانی دەرەكییە، لە گەڵ ئیسرائیل هیچت پێ ناكرێ، چونكە چواردەورت بە ئێران و توركیا و عێراق و سوریا گیراوە. یەكێكی دیكەش هاوپەیمانی نێودەوڵەتییە، تەنانەت یەك وڵاتیش پشتیوانیان لێنەكرد، یەكێكی دیكە هێزی ئابورییە، تۆ كە لە ناوچەیەكدا هەرچواردەورت گیراوە و زۆر پێویستت بە هەناردەكردن و هاوردەكردن هەیە، حەتمەن هیچت پێ ناكرێ و ناتوانی بەرگری لە خۆت بكەیت. تەنیا بەرگریەكی لەو شێوەیە لە بەرلینی رۆژئاوا (لە كاتی جەنگی ساردا) روویداوە، ئەویش رۆژی چەند جارێك فڕۆكە (سی ١٣٠)یەكانی ئەمریكایی كەلوپەلیان بەسەر (بەرلین) بەردەدایەوە تا ئەو یەك دوو ملیۆن مرۆڤەی كە لەوێدا دەژیان بە زیندوویی بمێننەوە، ئەگەر ئەوە نەبووایە بەرگرییەكە تێكدەشكا. هەر بۆیە بارزانی نە یاسایی رەفتاری كرد و نە بەپشت بەستن بەهێز. كەواتە چی دەكرێت باببێ؟ یان ئەوەتە وەك وتمان ئەو خۆكوژانە رەفتاری كرد، جا چی زیندوو بێت یان مردوو، سەركەوتووە. ئەگەری سێیەم ئەوەیە كە لەلایەن وڵاتانی سێیەمەوە و لەوانەشە عێراق فێڵی لێكرابێ و پێی وابووە كە ئەوان هیچ رێوشوێنێك ناگرنەبەر و بە تێپەڕ بوونی كات دەچێتە پێشەوە، یاخود بیری لەوە كردوەتەوە كە دوای نەختێ بەرگری هەموو شتێك دەگۆڕێ.
لە پرۆژەی سەربەخۆیخوازی هەرێمی كوردستان تا چ رادەیەك ئەگەری ئەوە هەبوو دراوسێكان بیانەوێ باجەكەی بدەن بۆ ئەوەی لەباری ببەن؟
دراوسێكان هیچ زیانیان نەكردوە، كاتێك تۆ میوەیەكی كاڵ دەڕنی، بێ نرخی دەكەی. تەنیا ئومێدی كوردەكان ئەوە بوو لە كوردستانی عێراق بگاتە جێگەیەك و ئەویش بەكردەوە شكستی هێناوە؛ هەر بۆیە باشترین كار بۆ ئەو كەسەی لە دژی ئەم مەسەلەیەیە، ئەوەیە؛ ئەو میوەیە بە كاڵی بڕنێت. سەیركەن، پایەی سیاسەت هێزە، هیچ شتێكی دیكە نیە جگە لە هێز نەبێ.
بۆ هەر هەنگاوێكی سیاسی، بە تایبەتی لە كاروباری دەرەوەدا، دەبێ جۆرەها پێكهاتەی هێزت لە بەرچاو بێ، هێزی پشتیوانی دەرەكی، هێزی سەربازی، هێزی رێكخستنی سیاسی ناوخۆیی و.. دەبێ ئەمانە لەبەر چاو گیرابێت. بارزانی هیچ كام لەو پێكهاتانەی لەبەر چاو نەگرت و دواتر چاوەڕێی ئەوەشی دەكرد ئێران و توركیا پشتیوانی لێبكەن. ئاشكرایە ئەوە جۆرێكە لە كالفامی سیاسیی. تۆ خەریكی كارێكیت دەبێ ئەگری ناڕەزایی ئەوانی دیكە بگەیەنیتە خراپترین حاڵەت. كاتێك دەچیتە پێشەوە دەبێ ئاگات لە پشتی سەرت بێ، هەر بۆیە ئەو پلانە هەر لەسەرەتاوە پلانێكی بەكێشە بوو.
گریمان هەرێم هێزی تەواوی بۆ سەربەخۆ بوون تێدابوو، ئایا دەیتوانی ببێتە (وڵاتێك)؟ پێداویستە دیارەكانی بۆ ئەم كارە هەبوو؟
- لەوانیە ئەگەر باسی شتێكی دیكە بكەین وەڵامی ئەم پرسیارە روون بێتەوە. خەبات لە كوردستان لە رووی مێژووییەوە پشتی بەو خواستە بەستووە. كاتێك خەباتكردن پشتی بەم خواستە بەستبێ، ئیتر كەسێك نییە ئەم پرسیارەی تۆ بكات، بۆ؟ چونكە ئەگەر ئەم ناوچەیە نەختێ دیموكراتیزە بكرێت، ئەو كاتە رابەران بەدوای ئەم خواستەدا دەچن، تەنانەت ئەگەر هەلومەرجەكەشیان نەبێ. بریتانیا لە ئیرلەندا چەندە زیانی لێكەوت و دواجار ئیرلەندە جیا بوویەوە؛ بەڵام لە ئوسكتلەندە ئەم كارە ناكات؛ بەڵام ئوسكتلەندیەكانیش جیا نابنەوە؛ واتە كاتێك ئاستی پەرەپێدان پێشدەكەوێ، لەوانەیە ئەو مەسەلەیە باسی لێوە نەكرێ. بە پێشكەوتنی هەرێم لەوانەیە خەڵك بیر لەوە بكەنەوە كە زمان و كلتوری من ئەگەر هەبێ، سیاسەتی دەرەكی بەمن چی؛ بەڵام ئەگەر بكرێت بازاڕێكی گەورەم هەبێ و بتوانم هاموشوی عێراق و ئێران و جێگەی دیكە بكەم و ئەم پەیوەندیانە باشتر ببن، ئەی كەواتە بۆ جیا ببمەوە؟! فرە كلتوری بۆ خۆی هێزە. ئێستا سەیری كوردەكان بكە، بە تایبەتی كوردەكانی عێراق، هەم فارسی دەزانن، هەم عەرەبی، هەم كوردی و لەوانەشە توركیش بزانن. لەگەڵ هەموو ئەو وڵاتانە هاتوچۆیان هەیە. ئەوە بۆ خۆی هێزە. ئەگەر كۆمەڵگا پێشكەوێ، لەوانەیە بڵێ من كێشەم نییە و دەمەوێ لە گەڵ ئەم وڵاتانەدا بژیم؛ بەڵام دەمەوێ گوزەرانم باش بێ. كێشەكە لەوەدایە ستركچەری خەباتی پێشویان كاتێك لە سەر بنەمای سەربەخۆیی بووە، لە هەمان ساڵی ٢٠٠٣ كە ئەمریكاییەكان هاتن و ئەوەیان لە هزردا بووە و هەموو رۆژێك دوایان خستووە. ئەوەی كە ئێستا من و تۆ بڵین هەلومەرجەكە لە ئێستادا گونجاوە یان نەگونجاوە، بۆ ئەوان جێگەی بایەخ نییە. گرنگترین مەرج بۆ گەیشتن بەو ئامانجە هاوسەنگی هێزە. ئەوان هاوسەنگی هێزیان نەبوو، بەلای كەمەوە دەبوو وڵاتێكی دراوسێ پشتیوانی لێ بكردنایە. بینیتان پێویستی بەدەستێوەردانی وڵاتانی دراوسێ نەكرد، دەڵێن حكومەتی عێراق پێی وتووین سنورەكان دابخەن و دایدەخەن. ناتوانن داینەخەن؛ چونكە ئەون تەنیا عێراق بەفەرمی دەناسن.
ئەگەر كۆمەڵگا بەوڕادەیە پێشكەوتوو دەبوو كە ئەمەی بە كێشە نەزانیبایە، حكومەت دەیوت ئەگەر لە بەرژەوەندیتانەدایە ریفراندۆم ئەنجام بدەن و بڕۆن، ئەگەریش بە قازانجتان نییە، بمێننەوە. بەڵام سەربەخۆیخوازیی لە پرۆسەی سیاسی سەد ساڵی رابردووی كوردستاندا ئامانجێكی سەرەكییە و ناگۆڕێ، ئێستا ئەم مەسلەیە لە هەڵكشاندایە.
بەڕێز عەبدی لەم چەند هەفتەیەدا لە ناوچە كوردنیشیەنكاندا (ئێران) كەشێكی سەربەخۆیخوازی و لە ئێرانیش كەشێكی دیكەی رەخنەگرتن لە سەربەخۆییمان بینی، بەرای تۆ شتی وا بۆ ڕوودەدات؟
- تۆ وای دانێ ئەو كاتەی پەیمانی سایكس - پیكۆ بەسترا، ناوچەیەكیشان بۆ دەوڵەتی كوردستان دادەنا، ئەو كاتە وەك چۆن ئێستا بوونی ئەم وڵاتانە بۆ ئێمە شتیكی ئاساییە، بوونی دەوڵەتێكی واش ئاسایی دەبوو، چی دیكە باسی ئەم مەسەلەیەمان نەدەكرد و نەماندەوت دەبێ ئەمانە بەشیك بن لە عێراق.
بۆ نمونە لە ئێراندا كەم كەس هەیە باس لەوە بكات كە ناوچەی (هەرات لە ئەفغانستان) بەشیك بووە لە ئێران و دەبێ بگەڕێتەوە. ئێستا كێشەكە تەواو بووە و بەسەرچووە. ئەگەر وایە، كەواتە بۆ لە ئێستادا دژی جیابوونەوەی كوردستانین لە ئێران و بەرگری لێدەكەین؟ هۆكارەكەی ئەوەیە ئەم سنوورانە بوونەتە ئەمری واقیع و ئەگەر دانی پێدا نەنێیت هەموو شتێك لە ناودەچێ. لێرەدا شتێكمان نییە بە ناوی حەقیقەت و راستی. كێ وتوویەتی (تیابا) دەتوانێت ببێتە سنوور؛ بەڵام ٥٠ كلیۆمەتری ئەم لاو ٥٠ كلیۆمەتری ئەولا نابێ؟ ئەوانە لە كوێوە هاتوون؟ لە هەموو حاڵەتەكاندا ئەوە حەقیقەتە و سیستمی نێو دەوڵەتی (دەوڵەت – نەتەوە)كانی بە فەرمی ناساندوە و بەو دۆخەوە «ژیان» دەكەین.
تەنیا و تەنیا كاتێك ئەم دۆخەدا حەقی گۆڕینی هەیە كە زیان و ئازارەكانی ئێستای خراپتر بێت لەو حاڵەتەی كە دەبێ بۆی بگۆڕێت؛ هەر بۆیە من پشتیوانی لە سەربەخۆیی كوردەكان و هەر كەمینەیەكی دیكە دەكەم، كاتێك هێندە بكەونە ژێر گوشارەوە كە نەتوانن لە گەڵ وڵاتەكەیاندا پەیوەندیان هەبێ و هەستی ئینتمایان بۆ نەمێنێ و جیاكاری ئەوەندە زۆر بێ، ئەو كاتە ناتوانن ژیانیكی شایستەیان هەبێ. هەندێك هەن زیاد لە پێوسیت چونەتە ناو ئەو بابەتەوە، من وەك خۆم ئاساییە بەلامەوە كوردەكانی ئێران بە سەربەخۆیی كوردەكانی عێراق خۆشحاڵ بن. ئەگەر منیش كورد بوومایە ئەگەری زۆر هەبوو كاردانەوەم هەروا دەبوو؛ هەڵبەت رەفتاری كوردێكی سوونی، یا كوردێكی شیعە تا رادەیەكی جیاواز دەبوو. چونكە بۆچوونی ئەم دووانە كەمێك لەیەك جیاوازە، بەڵام ئەوەی كە من دژی ئەو شادیە بم، حەتمەن كێشەی دەبێ و ئەخلاقی نییە. پێم وایە هەندێك زۆر زوو چوونە ناو ئەو بابەتەوە، نەدەبوو بەو خێرایە و بەو توندیە بچنە ناو مەسەلەكەوە. وابڕیار نییە هەر رووداوێك كە ئێستا روودەدات، من و تۆ دەستبەجێ لەبەرامبەریدا هەڵوێست وەربگرین.
رای ئێوە سەبارەت بە هەڵوێست وەرگرتنی رۆشنبیرانی ناوخۆیی سەبارەت بە مەسەلەی كوردستان چییە؟
- هەرچەندە هەموویم نەبینیوە و هەموشیان وەك یەك نین، بەڵام بەرای من هەندێ لە روناكبیرانی ئێمە سەبارەت بەم مەسەلەیە بە وردی قسەیان نەكردوە. ئەوەی بڵێین فلانە شوێن بەشیكە لە ئێران و قسەی لەو بابەتە هەر باش نییە. بەندە ئەو ئێرانەی كە ئەوان باسیان لێوە كردوە، هەر نازانم چییە. ئەگەر وایە دەبێ بڵێین هەراتیش بەشێكە لە ئێران. من بە جۆرێكی تر دەڕوانمە مەسەلەكە؛ دەڵێم حەقیقەتێك بوونی هەیە، هەر ئەم یەك ملیۆن و ٦٤٨ كلیۆمەترە چوار گۆشەیە كە ئێستا هەیە. یەكێكیان ماڵی لەم دیوی سنورە و ئەوەی دیكەشیان لەو دیوی سنور؛ لە رووی ئینسانیەوە ئەو دوو كەسە هیچ جیاوازیان نییە، بەڵام یەكێكیان هاوڵاتی ئێران و ئەوی دیكە هی وڵاتێكی دیكە. دەبێ ئەوە بپارێزین. هەموو كەسێك دەبێ لایەنگری پاراستنی ئەوە بێ. چۆن بیپارێزین؟ دەبێ ببین بە دەوڵەت - نەتەوە. واتە تا لە یەك نزیك ببینەوە و مافی یەكسانمان دەبێ، نایەكسانی سیاسی، مەزهەبی، ئابوری و كلتوری كەمتر دەبێتەوە تا ئەو رادەیەی بۆچوونی هەڵهاتن لە سەنتەر بەهایەكی نامێنێ. نە بەهای كلتوری و دەبێ و نە بەهای ئابوری.
یانی ئاراستەی نەبێت؟
- بەڵێ. ئاراستەی نەبێ. بەلای زۆربەی خەلكی بێ كەڵك بێ. گەر جیاكارییەكان زیاتر بكەیت و هاوكات بتەوێ كەمینەكان بپارێزی، باش دەبێ ئەو كارە بكەیت، بەڵام ئەو كارە بەرهەمێكی نابێ. لە كۆتاییدا جیابوونەوە ئاراستە وەردەگرێ و خەڵكەكە رێگەیەكی تر دەگرنەبەر. مەسەلە سەرەكییەكە ئەوە نییە بڵێین ئەم بەشە ئێرانە و ئەوی دیكە نا، چونكە لەوانەیە لە ئێرانیشدا هەندێ شوێن هەبێ لە گەڵ كلتوری ئێرانییەكاندا زۆر كۆك نەبێ. گەر لە رووی كلتورییەوە تەماشا بكەیت، ئەو كاتە دەبێ بڵێیت ئەو ناوچانە دەبێ لە ئێران جیا بكرێنەوە. من وای نابینم؛ هەر بۆیە خۆم تێهەڵنەقورتاند. سنورەكان وایان لێهاتووە و نە رێگە بە كەس دەدەین دەست دەستدرێژی بكاتە سنورەكانمانەوە و نە بەدوای گرتنی سنوری كەسی تردا دەڕۆین. ئەمە كەم خەرجترین و بێ زیانترین جۆری ژیانە كە دەكرێت هەمان بێت. دەبێ وەك شوناس سەیری ئەمە بكەین، بونیادی سیاسەت حەق و باتڵ نییە، سەرەڕای ئەوەی دەكرێ چۆن بتەوێ مێژوو بخوێنیتەوە، بەڵام نامانەوێ خۆمان بە مێژووەوە سەرقاڵ بكەین، دەبێ ئەمە بپارێزین و چیمان داوە لەوەی كە چەند هەزار ساڵێك لەمەوپێش فارس لە هەرات هەبوون یان نەبوون.
ئەوان لە وڵاتێكی دیكەن و ئێمە ناتوانین سەبارەت بەوان قسە بكەین. دەبێ ئێمە بە دروستی لەگەڵ نەتەوەكاندا رەفتار بكەین بۆ ئەوەی ئێرانی بوون لە هەموو روویەكەوە بۆ هەموان سوود بەخش بێ. هەڵبەت كە دەڵێین لە گەڵ نەتەوەكاندا دروست رەفتار بكەین بۆ خۆی هەڵەیە، دەبێ بڵێین هەموومان ئێرانین و ئێران موڵكی هەموومانە؛ بەبێ جیاكاری. بەڕای من ئەوە تەنیا رێگەی پاراستنی ئێرانە. نەك ئەوەی بڵێین ئازەرییەكان و كوردەكان چین و چی نین. زۆر لەو كەسانەی بەرگری لە ناسیۆنالیزمی ئێرانی دەكەن ئازەریین، لە كسرەوی بگرە تا مولكی و ئەوانی دیكە، بەڵام دەبێ بزانن لە یەكەمین كۆنگرەی حزبی تودەدا دوو زمان بەكار هات. چونكە نوێنەرە ئازەرییەكان فارسییان نەدەزانی، بەڵام پێیان وانەبوو لە دوو وڵاتی جیاوازەوە هاتوون. ئەمڕۆ ئەگەر كۆنگرەیەك ببەسترێت (تەنانەت ئەگەر لە هەموو ئێرانەوە تێدا كۆببنەوە)، پێوسیت بە زمانی دووەم ناكات؛ چونكە هەمووان فارسی دەزانن، بەڵام سەرەڕای ئەوەش لەوانەیە هەستی جیاكاری هەبێ. نابێ وابزانین بە یەكخستنی زمان و كلتور دەتوانین ئەو مەسەلەیە چارەسەر بكەین. هەڵبەت دەبێ ئەوەش بڵێین ئەم جۆرە بۆچوونانە لە ئازەربایجاندا لە هەندێك لەوانەدا هەیە كە هەڵوێستی رۆشنبیرانەیان هەیە. رۆشنبیرانی فارس ناتوانن بۆچوونی جیابوونەوەیان هەبێ. دەنگدانەوەی ناڕەزایەتی رۆشنبیرانی فارس و نەتەوەكانی نزیك لە فارس لەلای رۆشنبیرانی نەتەوەكانی دیكەدا لە شێوەی جیابوونەوە خوازیدا دەردەكەوێت.
واتە ئۆپۆزسیۆن لەلای ئەوان ئاراستەیەكی جیابوونەوە خوازی دەگرێتەبەر؟
- بەڵێ. ئۆپۆزیسۆن لە ناو فارسەكانیشدا هەیە؛ بەڵام بۆ فارسێك بێ مانایە جیاخواز بێ؛ بەڵام ئەوان بەرەو ئەو ئاراستەیە دەچن؛ بەڵام خەڵكەكە وا نین. سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی ٢٠٠٦ روویدا. ئەسڵەن ئەو شتەی كە ئاغای مانا نەیستانی داینابوو، (كاریكاریستێكی ئێرانیە، ئازەرییەكانی وەك سیسەرك پیشاندابوو) لە رووكەشدا زۆر گرنگ نەبوو؛ بەڵام بۆ لەوێدا ئەو دەنگدانەوەی هەبوو؟ بە هۆی (هەستێك) . ئەگەر ئەو سیسەركە بە فارسی قسەی دەكرد ، هەموان پێدەكەنین، چونكە ئێمە ئەو هەستەمان نییە كە بڵێین «دەیانویست گاڵتە بە فارسەكان بكەن»؛ بەڵام لەبەر ئەوەی ئەوان ئەو هەستەیان هەیە، هەڵسەنگاندنی وای بۆ دەكەن، یان وای دەبینن. ئەو هەستە هۆكاری هەیە و دەبێ ئەو هۆكارە بدۆزرێتەوە. با بگەڕێنەوە بۆ باسی كوردستان، باشترین كاری هەرێم ئەوە بوو كە بەرنامەیەكی ٢٠ ساڵەی دانابوو بۆ ئەوەی خۆی لە عێراق جیا بكاتەوە، ئەگەر بیتوانیبایە یەك پلە كوردستانی عێراق بباتە سەرەوە، هەر پێویستی بە ریفراندۆم نەدەكرد و بەكردەوە سەربەخۆیی بەدەست دەهات.
بۆ ئەو تێڕوانینیە لەلای سیاسەتمەدارەكانی هەرێمدا نەبوو؟
- هۆكاری ئەو رووداوەمان باس كرد. باگراوندی سیاسی كوردەكان لە سەر ئەساسی ئەو خواستە دروست بووە و ئەوە داخوازییەكی گشتییە و پاڵیان پێوەدەنێ بۆ پێشەوە. بەڵام ئەوەی ئەم خواستەیان دەگاتە ئەنجام، نەخێر؛ واتە ئەوان جگە لەوە هیچی دیكەیان لەبەرچاو نییە و دەرئەنجامەكەشی ئەوەیە كە قەیران دروست دەبێ و زیاتر دوا دەكەون و لە حەقیقەتیشدا دواكەوتن، زیاتر لەم ئامانجە دور دەكەونەوە.
كەس جورئەتی ئەوەی نییە دژی سەربەخۆیی كوردستان بوەستێتەوە یان بڵێ هەڵەیە، لەوانەیە جەلال تاڵەبانی بمابایە ئەوەی دەكرد. بۆ؟ چونكە تاڵەبانی پێگەیەكی بەهێزی هەبوو، هەڵبەت لە ناو حزبەكەی خۆیدا. هەر بۆیە شتێكی مەترسیدارە كاتێك هەست و سۆز بەسەر سیاسەتمەدارەكاندا زاڵ دەبێ. سیاسەتمەداری پۆپۆلیست دێت و بەو ویستەوە دەچێتە پێشەوە، بەڵام بێ ئاگایە لە دەرهاویشتەكانی و نازانێ چ قوڕێكی كردوەتە سەر خۆی و چۆن دەدرێت بە ئەرزا.
لە رۆژانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستان، مەسەلەی مافی چارەی خۆنووسین لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا و لە نێو رۆشنبیرانی ئێرانیدا هەرای لێكەوتەوە. بۆ ئەم بابەتە بوو بە پرسێكی پەیوەندیدار بە ئێمەوە؟ بۆ پرسی جێگەیەكی دیكە (هەركوێ بێت) دەبێتە پرسی ئێمەش؟
لە ریفراندۆمەكەی كەتەلۆنیاشدا بینیمان لێرە كاردانەوەیەكی چەكوشی هەبوو..
- مەسەلەكە ئەوە نییە چەكوش ئاسا بەرخورد كراوە، مەسەلەكە ئەوەیە دونیا شتێكی پەسەند كردوە پێی دەوترێ سیستمی نێودەوڵەتی. سیستمی سەقامگیری نێودەوڵەتیش پشتی بە سنورە یاساییە دانپێنراوەكان بەستووە. هەر لە بنەڕەتدا یاسایی نێودەوڵەتی لەسەر ئەو بناغە دارێژراوە و ناكرێ لەبەرچاو نەگیرێت. تەنیا لە حاڵەتێكدا دەكرێت لەبەرچاو نەگیرێت كە بسەلمێنرێ كەمینەیەك هێندە مافەكانی پێشێل كراوە ئیتر نەتوانێ رێ لە جیابوونەوەی بگیرێت، بۆ نمونە وەك مەسەلەی یوگسلاڤیا، ئەگینا كەتەلۆنیا كێشەی چییە لە گەڵ ئیسپانیا. بەڵێ ئەگەر منیش كەتەلۆنی بومایە لەوانەیە حەزم بە جیا بوونەوە بكردایە، بەڵام لۆژیكی سیاسی دەڵێ ئێمە كارمان بە حەزەوە نییە، ئێمە لە دنیایەكدا دەژین پشتی بەم سنورانە بەستووە، لە كوێوە هاتووە؟ نازانین، هەر دەبێ لە جێگەیەكەوە هاتبێ، بەڵام ئاسایش و مانەوەی ئێمە لەمەدایە. ئەگەر ئەم بەردە لەق بكەین، ئیتر لە هیچ كوێ ئارامی نامێنێ. لە دنیادا لەجەنگمان كەم نییە، ئەمەشی بخەینە سەر؟ لەوانەیە لە كەتەلۆنیاش شارێك یان گوندێك هەبێ بڵێ منیش سەربەخۆییم دەوێ، یان دەمەوێ لە گەڵ مەدرید بمێنەمەوە. كەواتە دەگەین بە كوێ؟ مەسەلەكە ئەمەیە كە هێزێك ئەم یاسایانەی نووسیوەتەوە. تۆ ئەگەر بتەوێ لەم یاسایانە هەڵبێیت، دەبێ هێزی تۆ لەو زیاتر بێ. شتێك نییە بەناوی بە زۆر وەرگرتنی مافی چارەی خۆنووسین.
لە حەقیقەتدا تونای دیاریكردنی مافی چارەی خۆنووسینمان هەیە؟
- ئافەرین، ئەو جۆرە مافە یانی هێز؛ ئێستا كوردەكانی باكور یان باشور لە ئێران لە گەڵ یەكدا جیاوازن، شێوەشیان جیاوازە، هەندێكیان شیعە و هەندێكیان سوونین. تەنانەت لەوانەیە زمانەكەشیان جیاواز بێ. لوڕەكانیش چەند گروپێكی جیاوازن. حەوت لنگ و چوار لنگیان هەیە. فارس و ئازەرییەكانیش وان. ئەگەر هەر گروپێك داوای جیابوونەوە و سەربەخۆیی بكات، ئیتر شتێك نامێنێ بە ناوی سەقامگیری. مافی چارەی خۆنووسینمان نییە، هێزی دیاریكردنی چارەنووسمان هەیە. یەكێكیان لە رووی یاسایەوە رێگە پێدراوە، وەك ئەوەی ئوسكتلندە. بەڵام بۆ ئوسكتلندە؟ چونكە پێشتر بریتانیا لە ئیرلەندە باجەكەی داوە، تەنانەت لە ئیرلەندەی باكوریش باجەكەیدا، بەڵام كاتێك وڵات پێش دەكەوێ ئیتر خۆیان بڕیار دەدەن جیا بوونەوە سودی هەیە یا نا.
بەداخەوە رۆشنبیرەكانی ئێمە (ئێران) زۆر بە موجەڕەدی سەیری مەسەلەكان دەكەن. هەندێك لەو شیكاریانە بۆ دژایەتی كردنی حكومەتە. لێرەدا ئۆپۆزیسۆن خۆی هەڵدەخەڵەتێنێت. كاتێك ئێمە پشتیوانی ئۆپۆزسیۆنی لیبیامان كرد، هەڵەمان كرد. نەك لەبەر ئەوەی قەزافی پیاوێكی چاك بوو، دوو هۆكارمان هەبوو بۆ ئەوەی قەزافی نەڕوخێت، یەكێكیان ئەزموونی عێراقمان لەبەرچاو بوو. خۆ رۆژئاواییەكان لە گەڵ خۆیاندا دیموكراسیان نەدەهێنا، چونكە دیموكراسی هاوردە ناكرێ! رۆژئاواییەكان دێن بۆ ئەوەی ئەوێ تەخت بكەن و بڕۆن و لە لیبیاش هەمان كاریان كرد. دووەم قەزافی لە جەنگی عێراق و ئێراندا لایەنگری ئێران بوو، ئەوە بۆ ئێمە گرنگە. بەلای كەمەوە با لەبەرامبەر لیبیادا بێ دەنگ بوونایە. نەك بڕۆن پشتی وڵاتانی رۆژئاوایی بگرن بۆ ئەوەی لیبیا رسوا و سەرشۆڕ بكەن. دەتوانم بڵێم لیبیا تەنیا جێگەیەك بوو تێدا حكومەت و ئۆپۆزسیۆن هاوڕا بوون، بەڵام لە سوریا لەبەر ئەوەی حكومەت بەرگری لە سوریا دەكات، یەكسەر دەڵێن ئەم سیاسەتانە هەڵەیە، یان یەكسەر باس لە مافەكانی مرۆڤ دەكەن.
لایەنەكەی دیكەش وایە، لە بەهاری عەرەبیدا ئاشتیخوازترین راپەڕین لە بەحرەین بوو، بەڵام لەبەر ئەوەی حكومەت پشتیوانی لە بەرهەڵستكارەكانی بەحرەین دەكرد، ئۆپۆزسیۆن لێی بێدەنگ بوو. لە یەمەن كە كارەسات دەقەومێ؛ لە بەبۆمباران كردنی مزگەوتێك هەزار كەس دەكوژرێ... سكرتێری نەتەوە یەكگرتووەكان خۆی شەرمەزارە و دەڵێ ناتوانین سعودیە بخەینە لیستی رەشەوە، چونكە پارەمان پێدەدات و دواتر قسەكانی كشاندەوە.
نامەوێ بڵێم لە هەموو سیاسەتەكانی دەرەوەی ئێران رازیم، بۆ نمونە دەكرا هەر لەسەرەتاوە ئێران لە سوریا ناوبژی بكردایە، دڵنیام ئێران دەیتوانی ئەو كارە بكات، تارادەیەكیش ئۆپۆزسیۆن بەوە رازی دەبوون، بەڵام سورییەكان توندوتیژ بوون و كاتێك داعش و نوسرە هاتن و شەڕ هەڵگیرسا، ئیتر خۆ لە شەڕدا شیرینی ناكرێتە خێر. گرنگترین كێشەی ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی ئەوەیە و نازانن بەم ناڕەزایەتیانە خۆیان هەڵدەخەڵەتێنن.
شارپرێس
به‌روار: 19/11/2017
1173 جار خوێندراوه‌ته‌وه
|