|
تێپەڕبونی (104) ساڵ بەسەر کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان
(سبەی):
ئامادەکردنی: لاوک ئەمجەد
رۆژی (24)ی نیسان، هاوکاتە لەگەڵ یادی (104) ساڵەی "کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان" لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەکان، زۆربەی وڵاتانی جیهان دان بەوەدا دەنێن کە ئەوەی بەرامبەر ئەرمەنەکان کرا کۆمەڵکوژی بو، بەڵام تا ئێستا تورکیا ئامادە نیە دان بەو راستییەدا بنێت و دەڵێت: روداوەکە بەو شێوەیە نیە کە باسی لێوە دەکرێت.
ئەم رۆژە هاوكاتە لەگەڵ رۆژی یادەوەری ئاشورییەكان كە تیایدا “250” هەزار لە ریش سپی و ژن و مناڵی ئەرمەن زیندانی كران، دوای ئەوەی سوپای عوسمانیەكان لە ماڵەكانی خۆیانیان هێنایاننە دەرو ناچاریان كردن سەدەها میل بە پێ ببڕن بۆ بیابان “ئەنسۆریا”و هاوكات بێبەشكردنیان لە خواردن و خواردنەوە، لەكۆتایشدا بە شێوەیەكی زۆر نامرۆڤانەو دور لە هەمو بەها مرۆییەكان دەستیان كرد بە كوشتنیان.
بەوتەی شارەزایانی بواری مێژو، لەو هەڵمەتەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا کە خۆی لە راگواستن و کوشتنی بە کۆمەڵ دەبینێتەوە، (1) بۆ (1.5) ملیۆن کەس کوژراون و گیانیان لەدەستداوە.
کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان، بە یەکێک لە تاوانە گەورەکانی مێژوی نوێ دادەنرێت کە لە ساڵی (1915)دا دەستیپێکرد و تاوەکو ساڵی (1923) درێژەی کێشا، جگە لەوەش دوەم گەورەترین کۆمەڵکوژییە لە دوای هۆڵۆکست.
جگە لە ئەنجامدانی کۆمەڵکوی، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دەستیکرد بە راگواستن و راوەدونانی ئەرمەنەکان لە خاکی خۆیانەوە بۆ سوریا، کە سەدان میلیان بە ناچاری دەبڕی و بەشێکیشیان بەهۆی نەبونی ئاو و خۆراکەوە لە رێگە گیانیان لەدەستدا.
کێ کۆمەڵکوژییەکەی ئەنجامدا
بڕیاری ئەنجامدانی پرۆسەی کۆمەڵکوژی دژ بە ئەرمەنەکان لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا لەلایەن حیزبی حاکمی ئەو کاتە (کۆمەڵەی یەکێتی و گەشەپێدان) دەرچو، کە سێ کەس لە ئەندامانی ئەو حیزبە بەرپرسیاری یەکەمن لەو کۆمەڵکوژییە.
یەکەم: محەمەد تەڵعەت، وەزیری ناوخۆ لە ساڵی (1915)دا و سەرۆک وەزیران لە ساڵی (1917)
دوەم: ئەنوەر ئیسماعیل، وەزیری جەنگ.
سێیەم: ئەحمەد جەمال، وەزیری جەنگی و حاکمی سەربازی ویلایەتی سوریا.
سەرچاوە مێژوییەکان باس لەوە دەکەن، ئەو سێ بەرپرسی حیزب و حکومەت گروپێکیان لە ژمارەیەک "تاوانبار و بەدەر لە یاسا" بەناوی گروپی "پێکهاتەی تایبەت" دروستکردبو، کە ئەرکیان ئەنجامدانی کۆمەڵکوییەکان بو.
هۆکارەکەی
سەرچاوە مێژوییەکان باس لەوە دەکەن، کە هۆکاری سەرەکی ئەنجامدانی کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان لەلایەن ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە، ئەوەبو کە عوسمانییەکان پێیانوابو ئەرمەنەکان رێگرن لەبەردەم یەکگرتنەوەی نەتەوەی تورکی، بۆیە هەوڵیاندا لەو رێگەیەوە دیموگرافیای ئەرمەنەکان بسڕنەوە.
دانپێدانانی نێودەوڵەتی
نەتەوەیەکگرتوەکان دەڵێت ئەوەی رویدا کۆمەڵکوژییە، بەڵام تورکیا رەتی دەکاتەوە، جگە لەوەش تا ئێستا (30) وڵات دانیان بە کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکاندا ناوە لەگەڵ (42) ویلایەتی ئەمەریکا و کۆنگرێس، هەروەها زۆرێک لە پسپۆڕان و شارەزایانیش جەخت دەکەنەوە لەوەی کە ئەوەی بەرامبەر بە ئەرمەنەکان کراوە کۆمەڵکوژییە.
جگە لەوەش ژمارەیەک رێکخراو دانیان بە کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکاندا ناوە کە بریتین لە (نەتەوە یەکگرتوەکان، یەکێتی ئەوروپا، ئەنجومەنی کڵێساکانی جیهان، رێکخراوی مافەکانی مرۆڤ، کۆمەڵەی مافەکانی مرۆڤ لە تورکیا، میرکۆسۆر، کۆمەڵەی گەنجانی مەسیحی)
هاوکات هەریەکە لە دەزگاکانی راگەیاندنی (نیویۆرک تایمز و ئاسۆشەیتد پرێس و لۆنس ئەنجلۆس تایمز) دانیان بە کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکاندا ناوە.
تورکیا بۆچی دەترسێت لە دانپێدانان بە کۆمەڵکوی ئەرمەنەکان؟
ساڵی (2005) یاسایەک لە پەرلەمانی تورکیا دەرچو کە دانپێدانان بە کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان تاوانە، بەشێکیش لە شارەزایان باس لەوە دەکەن، یەکێک لە رێگرییە سەرەکییەکان بۆ وەرنەگرتنی تورکیا وەک ئەندام لەیەکێتی ئەوروپا ئەو داپێدانانەیە، جگە لەوەش تورکیا ترسی لەو قەرەبو گەورەیە هەیە کە لە حاڵەتی دان پێداناندا دەبێت بیدات بە ئەرمەنەکان.
قەرەبوی تورکیا بۆ ئەرمەنەکان
مێژو نوسان دەڵێن ئەگەر تورکیا دان بە کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکاندا بنێت، ئەوا دەبێت قەرەبوی روخاندنی (2700) کەنیسە و زیاتر لە (2000) خوێندنگە بکاتەوە، لەگەڵ قەرەبوکردنەوەی یەک ملیۆن و (500) هەزار خێزان کە لەو پرۆسەیەدا کوژران.
بەپێی پێشبینییەکان، تورکیا دەبێت لەبەرامبەر کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان لە ساڵی (1915) تا ساڵی (1923)، (105) ملیار دۆلار قەرەبو بداتەوە.
فەرەنسا یادی کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان دەکاتەوە
فەرەنسا بە فەرمی رۆژی (24)ی نیسانی هەمو ساڵێکی وەک رۆژێکی نیشتیمانی دیاریکرد بۆ یادکردنەوەی کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان لەلایەن تورکیاوە.
ئیمانیۆل ماکرۆن، سەرۆکی فەرەنسا لە وتارێکدا رایگەیاند؛ کە بەڵێنی بانگەشەی هەڵبژاردنی بردوەتە سەر، کە ئەویش دیاریکردنی رۆژێکی نیشتیمانییە بۆ ساڵیادی کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان.
بەردەوام کۆمەڵکوی ئەرمەنەکان خاڵی ناکۆکی نێوان تورکیا و فەرەنسا بوە، بەوپێیەی فەرەنسا بەپێی یاسایەک سزای هەر کەسێک دەدات لە وڵاتەکەی کە ئەگەر نکۆڵی لە کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان بکات و سزاکەش بەندکردنە بۆ ماوەی ساڵێک و غەرامەکردن بە بڕی (45) هەزار یۆرۆ.
لەبەرامبەردا تورکیا بە توندی دژایەتی خۆی بۆ دیاریکردنی رۆژێکی نیشتیمانی بۆ کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان دوپات دەکاتەوە و وتەبێژی سەرۆکایەتی تورکیا لە بەیاننامەیەکدا رایگەیاند؛ سەرۆکی فەرەنسا دەیەوێت لەرێگەی وروژاندنی ئەو بابەتەوە، چاوی دنیا لەسەر کێشەکانی ناوخۆی وڵاتەکەی دوربخاتەوە و بەو بابەتە پەردەپۆشتی بکات.
هەڵوێستی ترەمپ لەسەر کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان
دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی ئەمەریکا سەبارەت بە کارەساتی کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان لە تویتێکدا "ئه‌مڕۆ ئه‌وانه‌مان یاد دێته‌وه كه له مێدس یه‌گهه‌رن ئازاریان چه‌شتوه كه یه‌كێكه له گه‌وره‌ترین كۆمه‌ڵكوژییه‌كانی سه‌ده‌ی 20ه‌م".
لەبەرامبەریشدا وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی توركیا راگه‌یه‌ندراوێكی بڵاوكرده‌وه كه تێیدا هاتوه " وتەکانی سه‌رۆكی ئه‌مریكا له‌باره‌ی روداوه‌كانی (1915)ه‌وه ره‌تده‌كه‌ینه‌وه، ئەو وتانە هیچ به‌هایه‌كی نییه و تێكه‌ڵكردنی مێژو له‌گه‌ڵ بابه‌ته سیاسییه ناوخۆییه‌كاندا جێگای قبوڵ نییه".
به‌روار: 28/04/2019
557 جار خوێندراوه‌ته‌وه
|